Της δρ. Μαρίας Αγγέλη
Διδάκτωρ Κοινωνικής Λαογραφίας
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
e-mail: agelimaria@yahoo.gr
Ι). Μάρκος Μπότσαρης, 1790 Σούλι Θεσπρωτίας-1823 Καρπενήσι Ευρυτανίας. Ήταν Έλληνας οπλαρχηγός της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και καπετάνιος των Σουλιωτών. Μία από τις πιο αγνές μορφές του αγώνα, όπως τον χαρακτηρίζουν οι ιστορικοί. Πήρε μέρος σε πολλές νικηφόρες μάχες.
Eμείς θα αναφερθούμε σε δύο σημαντικά γεγονότα:
Πρώτη πολιορκία Μεσολογγίου (25 Οκτωβρίου- 31 Δεκεμβρίου 1822): Ο Μάρκος Μπότσαρης βρέθηκε μεταξύ των υπερασπιστών και παρέσυρε τους Τούρκους σε πλαστές συνομιλίες, τα λεγόμενα «καπάκια». Έτσι έδωσε χρόνο στους πολιορκημένους να ενισχύσουν τις οχυρώσεις.
Τα Χριστούγεννα υπερασπίστηκε με μόνο 35 άνδρες το τείχος της πόλης από τα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη. Με παρέμβαση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου του έδωσαν τον τίτλο του στρατηγού της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας. Αυτό το γεγονός προκάλεσε την αντιζηλία των άλλων οπλαρχηγών κάτι το οποίο εξόργισε τον Μπότσαρη, ο οποίος μπροστά τους έσκισε το χαρτί του διορισμού του λέγοντας: «Όποιος είναι άξιος παίρνει το δίπλωμα με το σπαθί του από τον πασά!». Αυτή η μεγαλοπρεπής πράξη του αποδεικνύει το ήθος, την ανιδιοτέλεια και την αγάπη του για την πατρίδα.
Η μάχη στο Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου και ο θάνατός του: Ο Μάρκος Μπότσαρης το καλοκαίρι του 1823 προσπάθησε να ανακόψει το δρόμο στα τούρκικα στρατεύματα που εκστράτευαν προς τη δυτική Ρούμελη.
Ήταν νύχτα, 8 προς 9 Αυγούστου του 1823. Ο Μουσταής Σκόδρας, που είχε κατεβεί στην Ελλάδα με 15.000 επίλεκτους άνδρες βάδιζε προς το Καρπενήσι σαρώνοντας τα πάντα στο διάβα του. Είχε στρατοπεδεύσει κοντά στο Κεφαλόβρυσο του Καρπενησίου. Πολλοί οπλαρχηγοί τον είχαν προσκυνήσει, ενώ ο Καραϊσκάκης βρισκόταν άρρωστος στο μοναστήρι του Προυσού. Ο Μάρκος Μπότσαρης μαζί με τον Κίτσο Τζαβέλα με 1.250 Έλληνες, εκ των οποίων 450 Σουλιώτες, επιχείρησε μεγάλο γιουρούσι, αιφνιδιάζοντας τους ανυποψίαστους Τούρκους. Άρχισε ένα φοβερό μακελειό με τους Έλληνες να επιτίθενται με ορμή σε όλο το στρατόπεδο.
Ο Μάρκος παρά τον αρχικό τραυματισμό του συνέχισε να πολεμά. Ένα μόνο επιζητούσε εκείνη την ώρα, να πιάσει τον ίδιο τον Μουσταή πασά, ζωντανό ή νεκρό. Όταν όμως πλησίασε στη σκηνή του Μουσταή μια σφαίρα τον βρήκε στο μάτι. Ιστορικοί αναφέρουν πως τότε ο Μπότσαρης πριν ξεψυχήσει φώναξε: «Αδέλφια, με βάρεσαν». Ύστερα έπεσε νεκρός.
Εκείνη τη στιγμή, οι Σουλιώτες, αν και νικούσαν, διέκοψαν τον αγώνα για να παραλάβουν τον νεκρό αρχηγό τους και τα λάφυρα. Οι Σουλιώτες σκότωσαν εκατοντάδες εχθρούς χωρίς όμως να καταφέρουν να σταματήσουν την τουρκική προέλαση. Όταν μετέφεραν το σώμα του Μπότσαρη προς το Μεσολόγγι σταμάτησαν για λίγο στη Μονή Προυσσού όπου βρισκόταν ο Γεώργιος Καραϊσκάκης κατάκοιτος. Αυτός τον ασπάστηκε λέγοντας: «Άμποτε ήρωα Μάρκο, κι' εγώ από τέτοιο θάνατο να πάω»! Ο νεκρός μεταφέρθηκε στο Μεσολόγγι με θριαμβική πομπή που περιγράφει και ο Πουκεβίλ. Ο μεγάλος θρήνος και η ταφή του έγινε στο Μεσολόγγι. Ο τάφος του βρίσκεται στον Κήπο των Ηρώων.
ΙΙ). Ένα δημοτικό τραγούδι για το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη:
Του Μάρκου Μπότσαρη
1. Θρήνος μεγάλος έγινε μέσα στο Μεσολόγγι
2. το Μάρκο παν, παιδιά μ’, στην εκκλησιά, το Μάρκο παν στον τάφο
3. ’ξήντα παπάδες παν, παιδιά μ’, μπροστά και δέκα δεσποτάδες
4. κι από κοντά, παιδιά μ’, Σουλιώτισσες…
5. Γεια σας και χαρά σας ηρωικά παιδιά
6. σε σας ανήκει η δόξα και η ελευτεριά!
Ερμηνευτική προσέγγιση:
Πρόκειται για ένα ιστορικό κλέφτικο τραγούδι από τη Στερεά Ελλάδα.
Από τον πρώτο στίχο τονίζεται ο μεγάλος θρήνος! Επίσης ο τόπος: στο Μεσολόγγι. Ανήκει στην κατηγορία των τραγουδιών που ξεκινούν χωρίς προοίμιο. Δεν υπάρχουν πουλάκια, συνηθισμένο μοτίβο στα δημοτικά τραγούδια. Δεν υπάρχουν άστοχα ερωτήματα, επίσης συνηθισμένα στη δημοτική ποίηση. Δεν υπάρχει διάλογος ανάμεσα σε πρόσωπα που συνήθως προετοιμάζει για το γεγονός. Το τραγούδι μπαίνει κατευθείαν στο θέμα: Στο μεγάλο θρήνο.
Με τρόπο λιτό δίνεται και ο θρήνος. «Θρήνος μεγάλος έγινε». Σε άλλη παραλλαγή το ρήμα είναι: «γίνεται», δηλαδή σε χρόνο ενεστώτα. Δεν αναφέρονται λεπτομέρειες, μοιρολόγια, μοιρολογίστρες ηπειρώτισσες, η συμμετοχή της φύσης και άλλα στοιχεία. Αυτός ο θρήνος έγινε στο Μεσολόγγι, γιατί εκεί έγινε η νεκρώσιμη ακολουθία και η ταφή του ήρωα. Κυρίως τον θρήνησε το Μεσολόγγι γιατί ήταν ελευθερωτής του στην πρώτη πολιορκία και υπερασπιστής του από τις δυνάμεις του Μουσταή πασά που κατέβαιναν. Εκείνη την περίοδο ο Μπότσαρης υπερασπιζόταν όλη την ανατολική και δυτική Ελλάδα και θρηνήθηκε από όλο το έθνος.
Ο δεύτερος στίχος επεξηγεί τον πρώτο. Γιατί έγινε ο θρήνος; «το Μάρκο παν στην εκκλησιά». Η αποστροφή που παρεμβάλλεται, «παιδιά μ’» δίνει ζωντάνια στο τραγούδι και δημιουργεί οικειότητα ανάμεσα στον τραγουδιστή και τον ακροατή. «το Μάρκο παν στην εκκλησιά, το Μάρκο παν στον τάφο». Το πρώτο ημιστίχιο αναφέρεται στη μεταφορά του Μάρκου στην εκκλησιά. Το δεύτερο ημιστίχιο αποδίδει το ίδιο γεγονός, χρησιμοποιώντας απλώς μια διαφορετική λέξη τάφο. Η επανάληψη προσδίδει ιδιαίτερη ένταση στο ίδιο το γεγονός.
Ο τρίτος στίχος αναφέρεται στην εξόδιο ακολουθία: «εξήντα παπάδες» και «δέκα δεσποτάδες». Από τη μεγαλειώδη πομπή που συνόδευσε τον ήρωα, όπως καταγράφεται από τους ιστορικούς, εδώ γίνεται αναφορά στους παπάδες και δεσποτάδες. Ο αριθμός εξήντα είναι υπερβολικός. Η υπερβολή συνηθίζεται στα δημοτικά τραγούδια. Στο συγκεκριμένο τραγούδι όμως οι στίχοι δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των ιερέων που ήταν στην κηδεία του ήρωα. Σίγουρα όμως ήταν πολλοί. Το ίδιο και με τους δεσποτάδες. Γνωρίζουμε ότι στην κηδεία υπήρξε κοσμοσυρροή. Ο Διονύσιος Σολωμός έγραψε «Ωδή εις Μάρκο Μπότσαρη», όπου παρομοιάζει τη μεγάλη προσέλευση του κόσμου με εκείνη των Τρώων στην ταφή του Έκτορα!
Ο τέταρτος στίχος αναφέρεται στις Σουλιώτισσες που ακολουθούσαν το νεκρό καπετάνιο τους. Οι γυναίκες που βρίσκονταν δίπλα στο νεκρό Σουλιώτη ήταν πολλές. Σαν σκηνή αρχαίας τραγωδίας. Έτσι λακωνικά ο λαϊκός τραγουδιστής αναφέρεται στην κηδεία του Μάρκου Μπότσαρη.
Στον επόμενο στίχο, τον πέμπτο, έρχεται το γύρισμα του τραγουδιού. Το τραγούδι από μοιρολόϊ μετατρέπεται σε ένα ζωηρό στίχο: «Γειά σας και χαρά σας ηρωικά παιδιά». Ο στίχος φαίνεται άσχετος προς το θέμα του ήρωα που θρηνείται.
Ακολουθεί ο τελευταίος στίχος, ο έκτος, που εκφράζει την πεποίθηση: «σε σας ανήκει η δόξα και η ελευτεριά!». Είχα την καλή τύχη να ακούσω αρκετές φορές σε ξηρομερίτικα γλέντια αυτό το τραγούδι. Και κάθε φορά που το άκουγα νόμιζα ότι αυτοί οι στίχοι είναι αταίριαστοι νοηματικά με τους προηγούμενους. Πρόκειται για μια τεχνική που χρησιμοποιείται στο δημοτικό τραγούδι: Ο πέμπτος στίχος προστέθηκε για να κάνει ομοιοκαταληξία με τον έκτο. Συνδέεται και νοηματικά, αν το σκεφτούμε. Ο Μάρκος σκοτώθηκε. Ο αγώνας συνεχίζεται. Τα ελληνόπουλα συνεχίζουν να πολεμάνε ηρωικά για την ελευθερία της πατρίδας! Ο θάνατος του παλικαριού δίνει ορμή στον αγώνα τους! Γι’ αυτό εκφράζεται ο χαιρετισμός και η πίστη του λαϊκού τραγουδιστή για τη δόξα και την ελευθερία που θα κερδίσουν τα παλικάρια. Αυτή άλλωστε είναι και η δική του επιθυμία.
III). Κατάγομαι από έναν ευλογημένο τόπο, το Ξηρόμερο. Σ’ αυτόν τον τόπο τα δημοτικά τραγούδια τραγουδιούνται πολύ και χορεύονται σε γάμους και πανηγύρια. Οι Ξηρομερίτες και Ξηρομερίτισσες μεγαλώνουμε με τέτοια ακούσματα. Είχαμε την καλή τύχη να ακούσουμε και να ακούμε ακόμα και σήμερα δημοτικά τραγούδια από μια αθάνατη φωνή. Τη φωνή του Τάκη Καρναβά που γεννήθηκε στην Κανδήλα Ξηρομέρου, αλλά ανήκει σε όλο το Ξηρόμερο και πέρα από αυτό. Στο Ξηρόμερο κυρίως, που ψυχαχωγήθηκε ατέλειωτες βραδιές στα περίφημα πανηγύρια της χρυσής εποχής.
Ένα τέτοιο ιστορικό τραγούδι-μοιρολόγι δεν μπορούσε παρά να το συμπεριλάβει στο ρεπερτόριό του και να το πει ο Καρναβάς, όπως αρμόζει στον Μάρκο Μπότσαρη! Ας μην ξεχνάμε ότι στην περιοχή του Ξηρομέρου το μοιρολόγι είχε ιδιαίτερη σημασία για τον αποχαιρετισμό του νεκρού. Και ήταν περίφημες μοιρολογίστρες που δημιουργούσαν αυτοσχέδια μοιρολόγια ανάλογα με την περίπτωση.
Το συγκεκριμένο θρηνητικό τραγούδι, από την αθάνατη φωνή του Καρναβά, νομίζω ότι θα ευφραίνει τον Ήρωα στον κάτω κόσμο.
